Solidarité Ukraine
INED Éditions. Archiwum Dźwiękowe, Europejska pamięć o Gułagu

Renvoi à divers approfondissements (textes, etc.)

Retour
Fermer

Obszary deportacji

Terytorium radzieckie usiane jest miejscami deportacji. Są one usytuowane przede wszystkim na nowo zagospodarowywanych bezludnych terytoriach, dokąd zesłańcy nie przybywają  z własnej woli, bowiem dostęp do nich jest niezwykle trudny i wrogie środowisko naturalne.

 

Lokalizacja miejsc deportacji porównywalna jest do rozmieszczenia obozów, chociaż się z nimi nie pokrywa. Pierwsze znajdują się głównie na północy Kazachstanu, w Uzbekistanie, w zachodniej Syberii, w regionie jeziora Bajkał i na północnym wschodzie od Moskwy. Inne, o wiele liczniejsze, znajdują się na skrajnie wrogich człowiekowi terytoriach, takich jak Wielka Północ (łagry w Workucie, w Incie czy inne) i na niektórych obszarach bardzo srogiej Syberii (Kołyma, itp.). Łagry często są rozmieszczane w regionach kopalń lub wzdłuż linii kolejowych lub tam gdzie powstają nowe regiony przemysłowe. Natomiast „zwykli” zesłańcy są raczej deportowani do obszarów rolniczych, tam gdzie są uprawy, albo do eksploatacji lasów. Jednakże - nie ma ścisłych reguł - albowiem jedni i drudzy mijają się na różnych placach budowy. Natomiast nie ma miejsc zsyłek na zachód od linii Leningrad-Moskwa, gdzie niemniej są liczne obozy, ponieważ istnieje tam duże zapotrzebowanie na siłę roboczą. 

Deportowani nie są zamknięci za drutami kolczastymi lecz wywożeni do miejsc, gdzie sama przyroda spełnia funkcję muru więziennego. Obszary te przekształcane są dzięki zesłańcom, powstają nowe wioski, które w ten sposób ocalały, albowiem były zagrożone exodusem rdzennych mieszkańców. Losy deportowanych zmieniały się wraz z upływem czasu i różniły się tylko w zależności od regionu pochodzenia. Litwini czy zachodni Ukraińcy byli wywożeni na Syberię do obwodu Irkuckiego, do Krasnojarskiego kraju, a zwłaszcza do obwodu  Nowosybirskiego, podczas gdy Niemcy zaludniali raczej Azję Centralną. 

W sposób paradoksalny, dzięki tworzącym się obszarom zesłań, społeczności narodowe mogą odtworzyć więzi solidarności, które co prawda rozwijają się w ograniczonym stopniu z powodu zakazu poruszania się poza granice wsi i przez rozproszenie zaludnianych osad, co w ogóle wiąże się z  oderwaniem od swoich korzeni. Deportowani przystosowują się stopniowo do swojego miejsca zesłania, które wówczas staje się ich prawdziwym miejscem bytu. 

Te obszary  wyludniają się, gdy po śmierci Stalina, a przede wszystkim po roku 1956, zesłańcy mają prawo do powrotu do swoich krajów pochodzenia. Rodziny są często rozproszone po całym terytorium ZSRR ; w wyniku deportacji z lat 1941, 1944 i 1949 z terenów anektowanych, ojcowie często byli zsyłani do obozów pracy, a kobiety do osad w celu ich zaludniania. 

To ogromne terytorium stało się obszarem wymiany korespondencji rozproszonej między regionami macierzystymi, gdzie zostało kilku członków rodziny zesłańców, obozami, w których przetrzymywani byli ojcowie i zaludnianymi osadami. Prawo do korespondencji jest bardzo ograniczone (jeden list na miesiąc), to jednak istnieje, nawet jeśli każdy wie, że listy są otwierane i czytane przez organy represji. 

Ojcowie lub dorośli synowie, którzy przetrwali skrajne warunki łagrów, wyruszają w poszukiwaniu swoich rodzin. Niektórym udało im się zachować więź z rodziną podczas pobytu w obozie, inni natomiast po wielu tygodniach poszukiwań odnajdują miejsce pobytu swojej rodziny po zwolnieniu jej z zesłania. 

 

Alain Blum et Jurgita Mačiulité

Retour
Fermer

Świat kobiet

Liczni świadkowie pamiętają przybycie do baraków na Syberii, w których żyły tylko kobiety i ich dzieci. Ten świat kobiet niejednokrotnie powraca w opowiadaniach ; często jedynym mężczyzną jest przychodzący do osady, raz w miesiącu, komendant w celu ewidencji rodzin tam żyjących bez prawa opuszczania miejsca zamieszkania. Mężczyźni, ojcowie rodzin, przebywają w łagrach, z których jednym dane jest wrócić, innym niestety nie.

Niektóre instrukcje dotyczące deportacji stanowią dokładne „Instrukcje odnośnie rozdzielenia zesłanych rodzin od głowy rodziny”. 

Niektóre nakazy deportacji stanowią dokładne ,,Instrukcje odnośnie rozdzielenia zesyłanych rodzin od głowy rodziny”. Mężczyzna jest a priori bardziej niebezpieczny od kobiety i ta segregacja jest w gułagach bardzo duża. 

Prawdą jest również, że represje najciężej dotknęły mężczyzn. Przed wojną, więcej niż 90% populacji w łagrach stanowili mężczyźni. Jest ich jeszcze 80% po wojnie, nawet biorąc pod uwagę istniejące obozy dla kobiet, jak słynny obóz w Ałdżir w Kazachstanie. Wiele oskarżeń sprzed wojny wyraźnie skierowano przeciwko żonom zesłańców, wrogów ludu. Wytoczone procesy były wyrazem bardzo silnej segregacji, typowej dla systemu represji, nie tylko w działaniach, ale także w samych władzach represjonujących.  

Niemniej, do sfeminizowanego świata zesłań, dochodzi szczególnie zwiększona feminizacja w świecie sowieckim po drugiej wojnie światowej. W ZSRR w latach powojennego stalinizmu nastąpiła liczebna przewaga kobiet, z powodu tragicznego w skutkach konfliktu światowego, który kosztował ZSRR 26 milionów ofiar, głównie mężczyzn. Pokolenie dorosłych ludzi, którzy brali udział w walkach,  szczególnie naznaczone jest zachwianą równowagą między płciami.

 

Statystyki

Wydawałoby się, że ogólne statystyki dotyczące zesłań, jakimi dysponujemy po drugiej wojnie światowej, zaprzeczają relacjom naszych świadków. Dnia 1 lipca 1952 r. oszacowano liczbę deportowanych na trochę mniej niż 800 000 mężczyzn, na ponad milion kobiet, trochę mniej niż 900 000 dzieci i 44% mężczyzn wśród dorosłych. Czyżby wrażenie świadków było niezgodne z rzeczywistością ? Czy świadkowie chcą przekazać wyłącznie wizję kraju radzieckiego po drugiej wojnie światowej, a nie świata z czasów zesłań? Należy w efekcie poznać szczegóły, aby wzmocnić ich relacje, albowiem ogólny spis specjalnych przesiedleńców wyjaśnia wiele czynników, niemniej jednak nie daje takiego wyobrażenia, jak opisane przez naszych świadków. Spisy te zawierają po części chłopów deportowanych między rokiem 1929 a 1932, bez oddzielenia mężczyzn, kobiet i dzieci.  Podobnie było poczas drugiej wojny światowej, kiedy deportowano w całości, jako jeden „blok” tzw. „narody ukarane”, bez oddzielania mężczyzn od kobiet i dzieci. Niemcy nadwołżańscy, Czeczeńcy, Ingusze, Grecy, itd., byli wywożeni na ziemie Azji Centralnej. Natomiast przede wszystkim po wojnie, na terytoriach anektowanych, odseparowywano mężczyzn od pozostałych członków rodziny, kiedy byli podejrzewani o walkę przeciwko władzy sowieckiej.

Przewaga mężczyzn 

Segregacja rozpoczyna się już w momencie aresztowania. Rozprzestrzenia się ona rozmaicie na terytoriach deportacji, ponieważ w tym świecie  jeszcze bardziej odczuwalna jest  w relacjach, w których dominują mężczyźni, co charakterystyczne jest dla społeczeństwa sowieckiego po wojnie. Ta dominacja mężczyzn obejmuje specjalizację zawodową, dominację polityczną i aparat represji. Komendantami są zawsze mężczyźni. Mężczyźni wykonują zawody o nawyższych kwalifikacjach, szczególnie  w dziedzinie rozwijającej się techniki w świecie produkcji przemysłowej, podczas gdy kobiety stanowią niewykwalifikowaną siłę roboczą. Mechanizacja bezpośrednio kojarzy się z postacią mężczyzny, podczas gdy kobiety skazane są na wykonywanie prac niewymagających kwalifikacji i o powtarzających się czynnościach. W ZSRR migracje spontaniczne robotników nie pokrywają się ze schematami, jakie obserwuje się w tym czasie w Europie Zachodniej. I właśnie Europa Zachodnia szeroko zaapelowała do siły roboczej – imigrantów, aby sprostać deficytowi niewykwalifikowanej siły roboczej i stworzyła grupy społeczne członków należących do warstw najbardziej upośledzonych społecznie. W ZSRR nie było takich ruchów migracyjnych. Nawet w latach siedemdziesiątych XX wieku nie zaobserwowano ruchów migracyjnych pochodzących z południowych republik ZSRR (Azja Centralna), podczas gdy  po drugiej wojnie światowej władze traktowały je jako potencjalną siłę roboczą. Wykorzystuje się więc często kobiety, żeby nadrobić niedobór mężczyzn.

Retour
Fermer

Podróż

Od momentu aresztowania do zesłania, podróż każdego zesłańca wygląda zaskakująco tak samo. Najpierw aresztowanie we wsi, potem transport - najczęściej na wozie - do najbliższej stacji kolejowej, gdzie inni ludzie już czekają - tak zaczyna się prawie każde opowiadanie.  Pociąg to długi skład wagonów bydlęcych, nie zawsze z pryczami ; bywało, że ludzie musieli kłaść się na podłodze. Kobiety, mężczyźni, dzieci w różnym wieku, stłoczeni, jedni przy drugich. Niekończąca się podróż donikąd. 

Pociąg zatrzymuje się gwałtownie, kiedy nikt się nie spodziewa. Z reguły na małej stacji kolejowej, na prawdziwym pustkowiu, ale to nie jest jeszcze ostateczny cel podróży. Wyprowadzeni z wagonów zesłańcy ładowani są do samochodów lub na ciężarówki, które dowożą ich do celu, albo każe im się czekać w barakach, aż ktoś po nich przyjedzie. Już tylko kilkadziesięć kilometrów dzieli ich od pierwszego etapu deportacji.

 

Jedni albo kontynuują podróż do miejsca zsyłki samochodem albo na ciężarówce, drudzy natomiast czekają przez jakiś czas w barakach, aż w końcu ktoś po nich przyjedzie. Już tylko kilkadziesiąt kilometrów dzieli ich od miejsca, które stanowi pierwszy etap zesłania. Podczas transportu koleją, często bywało, że z powodu systemu jednotorowych szyn pociąg z zesłańcami musiał czekać przez długie godziny na stacji, żeby przepuścić inny transport kolejowy nadjeżdżający z przeciwnego kierunku. W końcu pociąg zatrzymuje się na pierwszej lepszej stacji w środku Syberii, nagle cofa się i znów rusza w jakimś niewiadomym kierunku. Nigdy nie jedzie bezpośrednio do miejsca przeznaczenia.

Kobiety i mężczyźni organizują się w wagonie jak mogą. W kącie wagonu ubikacja, to znaczy dziura w podłodze i obok wiadro. Na ile się da, starają się zachować prawo do intymności. Dzieciom to specjalnie nie przeszkadza, ale jest to bardzo krępujące dla kobiet.W zaryglowanym wagonie jest kilka małych otworów, przez które można zobaczyć kawałek krajobrazu. Najważniejsze jest dostać trochę gorącej wody, którą rozdają na kolejnych stacjach. Zazwyczaj jedna osoba z wagonu, pod okiem żołnierzy, idzie po wrzątek. 

Żołnierze eskortujący transport z deportowanymi pojawiają dopiero kiedy pociąg zatrzymuje się na stacji i kiedy odryglowywują wagony. Nie stosują specjalnej przemocy, ale czasami dzieci słyszą strzały, kiedy ktoś próbuje ucieczki. Zdarzało się, że niektórym uciekinierom udało się zbiec do lasu. Natomiast nie wiadomo, jak dalej potoczyły się ich losy.

Na drodze ku nieznanemu, widok rzeki, gór Uralu, lub roztaczający się obraz tajgi mają ogromne znaczenie dla zesłańców, albowiem każdy ma swoją wersję na temat mijanych przez przejeżdżający pociąg miejsc i każdy na swój sposób interpretuje zmianę krajobrazu. W pewnym sensie wszystkie przytoczone relacje zesłańców są prawie identyczne, niemniej inaczej wyglądały wywózki w latach 1941 i 1944, którym towarzyszyło cierpienie, głód i wycieńczenie ofiar deportacji, natomiast w 1949 r.  już po wojnie, miały one nieco inny charakter.

Opowiadania te nawiązują do pierwszych masowych deportacji związanych z kolektywizacją w latach 1929-30, które często były improwizowane. „Deportacje-porzucenie" (N. Werth) polegające na porzuceniu tzw. wolnych zesłańców pozbawionych środków do życia we wrogim otoczeniu i pozostawionych na łaskę losu. Ogólnie rzecz biorąc, świadkowie o tego typu zesłaniach nie mówią. W tym przypadku organizacja deportacji jest bardziej logiczna, zesłańcy przydzielani są do danej osady nawet jeżeli i tak skazani są na życie w niezwykle ciężkich warunkach. Instrukcje publikowane przez organ do spraw deportacji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ZSSR opisują dokładnie to, o czym dzisiaj opowiadają w swoich relacjach byli zesłańcy. 

Alain Blum

 

Retour
Fermer

Chronologia wydarzeń 1943-1952

  
 

 

1943

Luty: Zakończona zwycięstwem bitwa o Stalingrad stanowi przełom w przebiegu drugiej wojny światowej.

Listopad: deportacja do Azji Środkowej około 69 tysięcy Karaczajów z Kaukazu. To była pierwsza masowa represja przeciw “narodom ukaranym”, oskarżonym o współpracę z hitlerowskim najeźdzcą i wysiedleniu ich w całości z ojczystych stron. Odebrano tym narodom autonomię (Region Autonomiczny Karaczajów, Republika Kabardyno-Bałkarii, Republika Czeczenii-Inguszetii, Kałmucka ASSR).

Grudzień: deportacja do Azji Środkowej około 92 tysięcy Kałmuków kaukaskich.

1944 r.

Luty: deportacja około 387 tysięcy Czeczenów, 91 tysięcy Inguszów i 37 tysięcy Bałkarów z Kaukazu Północnego.

Listopad: deportacja z Gruzji około 92 tysięcy Turków Meschetyjskich, Kurdów i Hemşinli.

Maj: deportacja około 187 tysięcy Tatarów, 22 tysięcy Bułgarów i Ormian krymskich, 40 tysięcy Greków krymskich, Gruzinów, Ormian i z regionu Krasnodarski Kraj i z Rostowa.

30 lipca: Stalin wydaje rozkaz rozbrojenia trzech dywizji AK, uczestniczących w akcji “Burza”, nakazuje aresztowania i deportację żołnierzy i oficerów polskich Armii Krajowej (AK) w głąb Rosji 

Grudzień: deportacja około 110 tysięcy ludności niemieckojęzycznej (tzw.Volksdeutsche) zamieszkującej na Węgrzech, w Rumunii, Bułgarii I w Jugosławii.

Zima 1944 r. – czerwiec 1945 r.

W Rusi Podkarpackiej zostają aresztowani członkowie partii rolnej i partii węgierskiej, emigranci rosyjscy z lat dwudziestych, nacjonaliści ukraińscy i białoruscy, Czesi i Słowacy, którzy przeciwstawiali się przyłączeniu Zakarpacia do ZSRR.

Okres od wiosny 1944 r. do roku 1951

Aresztowanie i deportacja setek tysięcy kolaborantów (lub domniemanych), członków Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), kombatantów Ukraińskiej Armii Powstańczej UPA, białoruskich partyzantów, przeciwników sowietyzacji z krajów bałtyckich, faktycznych lub fałszywie oskarżonych, uczestników walki zbrojnej z okupantem sowieckim. Natomiast rodziny opozycjonistów z Ukrainy i z krajów bałtyckich, których Sowieci nazywali “bandytami” zostały zesłane na przymusowe osiedlenie na Syberię i Daleką Północ.

1945 r.

Styczeń: deportacja około 70 tysięcy Sasów siedmiogrodzkich i Szwabów dunajskich (niemieckojęzycznych Rumunów) z Transylwanii południowej do zagłębia węglowego – Donbasu i do innych zagłębi przemysłowych na Ukrainie.

Wiosna: deportacja około 100 tysięcy Słowaków; część z nich jest przymusowo wysiedlana i wywożona do ZSRR, zwłaszcza do Donieckiego Zagłębia Węglowego – Donbas w celu wykorzystania ich siły roboczej przy odbudowie gospodarczej. Inni są skazani jako „przestępcy wojenni” walczący u boku Niemców, Węgrzy lub Słowacy (Słowacja wykorzystała dominację III Rzeszy i ogłosiła niepodległość w 1939 r.).

Kwiecień: w kilka dni po wyzwoleniu Czechosłowacji przez Armię Czerwoną do 1948 r., z rozkazu NKWD zatrzymano i deportowano w głąb ZSRR emigrantów rosyjskich, którzy w latach 1920 -1930 uciekali przed bolszewickim reżimem. Były to głównie osoby należące do elity kulturalnej, politycznej i ekonomicznej (inżynierowie, prawnicy, dziennikarze, pisarze, tłumacze, oficerowie, profesorowie, dyplomaci, handlowcy). 

Od kwietnia 1945 r. – deportacja około 800 tysięcy osób (w tym 500 tysięcy Niemców) z krajów okupowanych przez Armię Czerwoną tytułem wojennych rozliczeń.

8-9 maja 1945 r.: kapitulacja Niemiec. Armia Czerwona okupuje część terytorium Niemiec oraz krajów Europy Wschodniej.

Wiosna-lato: deportacja volksdeutschów z terenów Litwy

W Europie Środkowo-Wschodniej wśród ofiar deportacji w głąb ZSRR znajdują osoby uznane za tzw. wrogi element, stanowiące potencjalne zagrożenie dla procesu przemian ustrojowych dokonujących się pod dyktando Związku Radzieckiego. 

1948 r.

Maj:  NKWD rozpoczęło operację masowych wysiedleń ludności o kryptonimie „Wiosna” związaną z kolektywizacją gospodarstw rolnych na Litwie. 40 tysięcy chłopów, w tym 11 tysięcy dzieci wysiedlono do wiosek w Krasnojarskim Kraju, obwodu Irkuckiego i do Burjatii.

1949 r. 

Marzec: w krajach nadbałtyckich masowe deportacje głównie ludności wiejskiej.

Z Litwy w ramach operacji o kryptonimie ,,Priboj” (,,fala”) wywieziono na Syberię około 30 tysięcy osób, blisko 9 tysięcy rodzin litewskich (6.817 rodzin tzw. kułaków i 1.948 rodzin tzw. bandytów i nacjonalistów). 

Kwiecień: taka sama operacja deportacji ma miejsce w Mołdawii

Maj: deportacja Greków z Gruzji do Kazachstanu i Uzbekistanu 

1951: Od czerwca 1949 r. do sierpnia 1952 r. kolejne fale deportacji mają miejsce w krajach nadbałtyckich. Na jesieni przeprowadzono na Litwie specjalną masową operację pod kryptonimem „Jesień”wymierzoną przeciwko chłopom, którzy odmawiali przyłączania się do kołchozów. Ponad 16 tysięcy osób, w tym 5 tysięcy dzieci zostało zesłanych do Krasnojarskiego Kraju.

   Alain Blum et Marta Craveri

 

Retour
Fermer

Naum Kleiman opowiada historię swojej deportacji (Część III)

Poniżej znajduje się relacja Nauma Kleimana z deportacji podczas wywiadu przeprowadzonego przez Irinę Tchernevą i Alaina Bluma 25 czerwca 2015 r. w Muzeum Eisensteina w Moskwie.
Wyróżnia się trzy części. Wszystkie trzy części można również pobrać: Część I, Część II, Część III.

 

Retour
Fermer

Naum Kleiman opowiada historię swojej deportacji (Część II)

Poniżej znajduje się relacja Nauma Kleimana z deportacji podczas wywiadu przeprowadzonego przez Irinę Tchernevą i Alaina Bluma 25 czerwca 2015 r. w Muzeum Eisensteina w Moskwie.
Wyróżnia się trzy części. Wszystkie trzy części można również pobrać: Część I, Część II, Część III.

 

Retour
Fermer

Naum Kleiman opowiada historię swojej deportacji (Część I)

Poniżej znajduje się relacja Nauma Kleimana z deportacji podczas wywiadu przeprowadzonego przez Irinę Tchernevą i Alaina Bluma 25 czerwca 2015 r. w Muzeum Eisensteina w Moskwie.
Wyróżnia się trzy części. Wszystkie trzy części można również pobrać: Część I, Część II, Część III.

 

Retour
Fermer

Chronologia Wydarzeń (1939-1941)

CHRONOLOGIA WYDARZEŃ (1939-1941)

1939 r. 

23 sierpnia: Podpisanie Paktu Ribbentrop-Mołotow między Rzeszą Niemiecką i ZSRR przypieczętował sojusz między Niemcami i Związkiem Radzieckim, dokonując tym samym podział Europy i ustalając granice strefy wpływów obydwu tych państw w Europie Środkowej i Wschodniej.

1 września:  Napad Hitlera ana Polskę rozpoczyna drugą wojnę światową.

17 września: agresja ZSRR na Polskę. Sowieckie oddziały zbrojne wkraczają na wschodnie tereny polskie i anektują je do Socjalistycznych Republik Radzieckich Ukrainy i Białorusi.

Wrzesień-październik:  ZSRR zmusza państwa nadbałyckie do podpisania w Wilnie (Vilnius) traktatu o wzajemnej pomocy. Wilno należące do Polski przed wojną zostaje odłączone od Białorusi i przyłączone do Litwy.

Listopad 1939 r.- marzec 1940: „Wojna Zimowa” między ZSRR I Finlandią, która zwycięsko stawia opór ekspansji swojego wszechpotężnego sąsiada.

1940 r. 

Na  Kresach Wschodnich (Ukraina i Białoruś Zachodnia), w latach 1940-41, Sowieci po anektowaniu tych terenów na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow, zorganizowali cztery wielkie fale deportacji celem “oczyszczenia” wschodnich obszarów Polski z tzw. „niepożądanych elementów”. Każda operacja zesłań obejmuje określoną kategorię ludności.

Luty: deportacja kolonistów wojskowych, cywilnych osadników i ich rodzin, byłych oficerów i żołnierzy Wojska Polskiego, kombatantów I wojny światowej oraz uczestników wojny polsko-bolszewickiej 1920 r., którym rząd polski przydzielił tzw. nadziały ziemi w celu zapewnienia obecności polskiej na terenach przygranicznych.

Kwiecień:  deportacje obejmują przede wszystkim przedstawicieli porządku publicznego (policjantów, żandarmów, strażników więziennych, urzędników), byłych ziemian i fabrykantów, rzemieślników i kupców oraz rodziny represjonowanych.

Czerwiec:  deportacja uchodźców, tzw. „bieżeńców”, którzy uciekali z województw zachodnich i cetralnych Polski zajętych przez hitlerowców, którym nie pozwolono na powrót na miejsca zamieszkania  na Ukrainie i w Białorusi Zachodniej w ramach akcji wymiany ludności III Rzeszy i którzy odmówili przyjęcia paszportów radzieckich. Zostają oni zesłani na Syberię i na Daleką Północ. Najbardziej liczebną grupę – aż 80% spośród 75 tysięcy deportowanych stanowią Polacy pochodzenia żydowskiego.

Czerwiec-lipiec: po ogłoszeniu kapitulacji przez Francję, Stalin przyspiesza proces przyłączenia /do/ państw bałtyckich do ZSRR.

Armia Czerwona wkracza do trzech krajów bałtyckich (Litwa,Łotwa, Estonia) , w oparciu o emisariuszy wysłanych z Moskwy i lokalnych sojuszników. Państwa bałtyckie stają się Socjalistycznymi Republikami Radzieckimi.

1941 r.

Czerwiec: czwarta i ostatnia fala deportacji obejmująca nie tylko Kresy Wschodnie, ale również trzy kraje bałtyckie i Mołdawię (inkorporowaną do ZSRR w sierpniu 1940 r.) ma na celu – w myśl dekretu władz sowieckich - „oczyszczenie” tych terytoriów z niepożądanych i wrogich elementów antyradzieckich, kryminalistów i wrogów ludu.”

Ta operacja deportacji  obejmuje dziesięć kategorii przymusowych przesiedleńców o różnym statusie: aresztowani i skazani na pobyt w obozach pracy, osoby zesłane do określonych osiedli („spiecpasiołki”) i pozbawione prawa ich opuszczania („ssylnoposieleńcy”).

Aktywiści ugrupowań kotrrewolucyjnych i nacjonalistycznych, byli funcjonariusze policji, służby więziennej i żandarmi, wysocy urzędnicy organów administracji państwowej i byli “skompromitowani” oficerowie, przeciwko którym władze radzieckie posiadały rzekome dowody na piśmie, właściciele ziemscy, przemysłowcy i przedsiębiorcy i wreszcie kryminaliści skazywani są na karę od 5 do 8 lat obozów pracy przymusowej. Ich dobra i majątki podlegają konfiskacie, a po odbyciu kary w obozie dodatkowo mają obowiązek osiedlić się przez kolejne 20 lat w głębi ZSRR. Rodziny represjonowanych należących do wyżej wymienionych kategorii i uchodźcy niemieccy podejrzani o działalność antyradziecką lub o kontakty z obcym wywiadem mają być wysiedleni do Niemiec, ale w przypadku odmowy skazani są na zesłanie na 20 lat do specjalnych osiedli , a ich majątki mają ulec konfiskacie.

Ponad 85 tysięcy zarejestrowanych tzw. “elementów antyradzieckich” deportowano do specjalnych osiedli na Syberię i do Kazachstanu, w tym 37 tysięcy Polaków z Kresów Wschodnich, 23 tysiące Mołdawian i 25 tysięcy obywateli krajów bałtyckich. W tych ostatnich, około 12 do 15% przysmusowych wysiedleńców stanowili Żydzi.

22 czerwca 1941 r. – początek operacji “Barbarossa” – napad Niemiec hitlerowskich na ZSRR. Trwająca cztery lata tzw. Wielka Wojna Ojczyźniana charakteryzuje się krwawymi bitwami, tragicznymi warunkami bytowania i zbrodniczym systemem okupacji faszystowskiej. Zginęło ponad 25 milionów obywateli Związku Radzieckiego. Niemcy zajmują w pierwszej kolejności tereny wzduż zachodniej  rubieży ZSRR i wprowadzą politykę eksterminacji Żydów.

Lipiec 1941 r. – Generał Władysław Sikorski (premier rządu polskiego na wychodźstwie w Londynie) podpisuje układ z Majskim (ówczesnym ambasadorem Związku Radzieckiego w Londynie) dot. amnestii dla obywateli polskich – więźniów lub zesłanych w głąb ZSRR, które na mocy umowy wojskowej z dn. 14 sierpnia doprowadziło do uformowania na terytorium ZSSR Armii Polskiej na Wschodzie Generała Andersa.

Sierpień: masowe przesiedlenia do Azji Środkowej około miliona nadwołżańskich, kaukaskich i krymskich Niemców, w obawie organizowania aktów sabotażu na rzecz Niemiec hitlerowskich. 28 sierpnia zostaje zlikwidowana Niemiecka Nadwołżańska ASSR.

Wrzesień: deportacje do Kazachstanu około 89 tysięcy Finów  zamieszkujących obwód leningradzki.

                                                                                                           Alain Blum et Marta Craveri

Retour
Fermer

Praca na zesłaniu

Praca jest podstawowym elementem życia na zesłaniu. W łagrach życie polega wyłącznie na katorżniczej pracy. Praca warunkuje przetrwanie i jest sposobem na włączenie się zesłańców do otaczającego ich świata.

Praca w tzw. spiecposiołkach różni się od pracy w obozach pracy przymusowej. W pierwszym przypadku chodzi głównie o pracę w polu, w kołchozach lub w sowchozach, czy też przy eksploatacji lasów. Podział na zesłańców, którzy są zatrudnieni jako ludzie wolni i więźniów nie jest ściśle określony. Więźniowie z obozów są przede wszystkim wykorzystywani przy budowie linii kolejowych i w kopalniach do prac górniczych. Istnieją – zwłaszcza w Kazachstanie – obozy pracy przymusowej w rolnictwie. Zesłańcy pracują również z więźniami przy budowie linii kolejowych lub w fabrykach.

Zesłańcy mogą przeżyć dzięki dodatkowej pracy, co pozwala im na włączenie się do życia miejscowej społeczności. Natomiast w łagrach obowiązuje w stu procentach praca przymusowa. Zarówno jedni jak i drudzy wykonują najcięższe roboty, ale do tego w obozach często panuje skrajna przemoc, a zimą praca jest wyczerpująca do granic wytrzymałości, wręcz nieludzka.

Obozy stanowią bazę dla rozwoju potężnego potencjału przemysłowego, obejmującego cały łańcuch od wydobywania surowców w syberyjskich kopalniach aż do uzyskania produktu końcowego, poprzez badania naukowe i ich zastosowanie prowadzone w specjalnych do tego celu obozach, w których zgrupowano represjonowanych naukowców i inżynierów. Zesłańcy często pracują z więźniami przy budowie węzłów kolejowych lub miasta wyrastającego z nicości wokół tworzącego się w danym regionie kombinatu przemysłowego. 

Zesłańcy pod przymusem uczą się wykonywać pracę, która jest dla nich nowością. Kierownicy kołchozów rekrutują ludzi jak na targu niewolników. Zatrudniani są do najcięższych robót, zwłaszcza w potężnych przedsiębiorstwach leśnych na Syberii. Zapewne inny jest stopień trudności dla chłopów litewskich lub łotewskich, dla robotników rolnych z Ukrainy niż dla osób pochodzących z miasta, którym nieznana jest praca na wsi. Niemniej niektórzy mogą służyć innymi umiejętnościami, dzięki którym nadrabiają brak doświadczenia.

Granica między zesłańcami, którzy są zatrudnieni jako ludzie wolni i więźniami nie jest ściśle określona, wszędzie tam, gdzie praca jest przymusowa. Bardzo często, po odbyciu kary, więźniowie z własnego wyboru zostają na miejscu, bo nie mają dokąd wracać, albo skazani są na dalszy pobyt bez swobody przemieszczania się i bez prawa do powrotu do kraju. Żyją w sąsiedztwie byłych towarzyszy niedoli, natomiast specjalni przesiedleńcy często mieszają się z miejscową ludnością, pracują w tych samych brygadach i na tych samych warunkach.

Alain Blum i Emilia Koustova

Retour
Fermer

Represje sowieckie na Kresach wschodnich i w krajach bałtyckich w latach 1939-1941

W skutek podpisanego Paktu Ribbentrop Mołotow we wrześniu 1939 roku, między ministrami spraw zagranicznych III Rzeszy i ZSRR, Związek Radziecki anektował wschodnie terytoria Polski (Zachodnią Ukrainę i Zachodnią Białoruś), a w lipcu 1940 roku trzy kraje bałtyckie.

 

Elita polityczna, ekonomiczna i wojskowa o różnej „przynależności narodowej“ (w rozumieniu radzieckiego kryterium przynależności etnicznej w znaczeniu „narodowości“) oraz osadnicy zamieszkujący określone terytoria ( Polacy, Żydzi, Ukraińcy Litwini, Łotysze, Estończycy, Polacy, Białorusini), zostali aresztowani i skazani na ciężkie roboty w sowieckich obozach pracy lub zostali zesłani na przymusowe osiedlenie do określonych rejonów Syberii i Azji Centralnej i pozbawieni prawa ich opuszczania.

W latach 1939-1941 na polskich ziemiach wschodnich, Sowieci aresztowali i skazali na przymusowe roboty 107 140 osób, w tym 23 590 pochodzenia żydowskiego. Jednocześnie przeprowadzono cztery masowe deportacje, które miały na celu swojego rodzaju oczyszczanie ziem wschodnich z tzw. elementów niepożądanych w ściśle określonym celu.

 

 

 

Pierwsza masowa deportacja miała miejsce w lutym 1940 r. i objęła osadników wojskowych, byłych oficerów Wojska Polskiego, byłych kombatantów pierwszej wojny światowej lub uczestników wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r., którym rząd polski przyznał ziemie w celu strategicznym wzmocnienia obecności polskiej w rejonach przygranicznych (tzw. cywilni koloniści). Wśród 140 tysięcy deportowanych były również osoby należące do innych kategorii społecznych: rolnicy i byli pracownicy służb leśnych.

Druga i trzecia deportacja w kwietniu i w czerwcu 1940 r. objęła zwłaszcza Polaków pochodzenia żydowskiego. Przeprowadzona w kwietniu akcja przymusowych przesiedleń objęła przede wszystkim wysokich urzędników byłego polskiego aparatu państwowego (policjantów, żandarmów, strażników więziennych, urzędników państwowych), byłych obszarników i fabrykantów, rzemieślników, kupców) oraz członków rodzin represjonowanych. W czerwcu 1940 r. przeprowadzono deportację uchodźców wojennych, dla których Sowieci stworzyli specjalną kategorię „ specjalni przesiedleńcy bieżeńcy“.

Do tej kategorii przesiedleńców zaliczano rzeszę uchodźców, którzy w obawie przed prześladowaniami z województw zachodnich okupowanych przez Niemców trafili na ziemie wschodnie, ale wkrótce potem w obawie, że nie będą mogli wrócić do Polski, gdzie zostały ich rodziny, odmówili przyjęcia obywatelstwa radzieckiego. Natomiast Komisja radziecko-niemiecka nie pozwoliła im na powrót do zachodniej Polski w ramach akcji wymiany ludności z III Rzeszą.

Z jednej strony docierały informacje na temat brutalnego traktowania ludności przez agentów NKWD podczas pierwszych deportacji, z drugiej wiadomo też było czym groziła odmowa paszportyzacji, czyli przyjęcia obywatelstwa ZSRR. Te wszystkie czynniki spowodowały, że uchodźcy zapisywali się na tzw. listę przesiedleńczą. Jeden ze świadków pisze, że „niektórzy nawet byli zdecydowani, żeby przejść przez granicę na stronę niemiecką. Faktem jest, że naziści przetrzymywali Żydów w gettach, ale nie mieli do dyspozycji Syberii. Wśród Żydów byli tacy, którzy sądzili, że z dwojga złego (piece krematoryjne jeszcze wtedy nie istniały) wybierają mniejsze zło, bo nie byli w stanie wyobrazić sobie Syberii, gdy tymczasem to właśnie Syberia okazała się tym mniejszym złem. 

Osoby, które nie uzyskały zezwolenia od Niemców na powrót do zachodniej Polski zostały wywiezione przez Sowietów. 80% z 77 000 rzeszy zesłanych w ramach trzeciej deportacji w czerwcu 1940 r. stanowili Żydzi.

Czwarta i ostatnia akcja wywózek w czerwcu 1941 r. objęła już nie tylko ziemie wschodnie Polski, ale również trzy kraje bałtyckie oraz Mołdawię (anektowaną w sierpniu 1940 r.). Celem jej było „oczyszczenie“ tych terenów – zgodnie z językiem dekretów propagandy sowieckiej - z wrogich ustrojowi elementów antyradzieckich – stanowiących zagrożenie dla społeczeństwa oraz z przestępców. Akcja ta objęła dziesięć kategorii osób, które zostały podzielone na tych, którzy mają być aresztowani i skazani na przymusowe roboty oraz na tych, którzy mają być zesłani na przymusowe osiedlenie w specjalnych osadach. Aktywni działacze kontrrewolucyjnych i nacjonalistycznych ugrupowań, byli oficerowie policji, żandarmi, strażnicy więzienni, wysocy urzędnicy państwowi oraz byli oficerowie posiadający kompromitujące dokumenty, obszarnicy, właściciele ziemscy, fabrykanci i przedsiębiorcy i wreszcie przestępcy mieli być skazani na karę od 5 do 8 lat przymusowych robót, a ich mienie podlegało konfiskacie. Po odbyciu kary byli skazani na kolejne 20 lat zesłania w głąb oddalonych rejonów ZSRR. Członkowie rodzin osób należących do tej kategorii oraz uchodźcy niemieccy, którzy mieli wrócić do Niemiec, a którzy odmówili przesiedlenia i byli podejrzani o działalność antyradziecką w oparciu o dowody lub na których ciążyło podejrzenie kontaktów z obcym kontrwywiadem, mieli być skazani na 20 lat zsyłki do specjalnych osad a ich mienie podlegało konfiskacie.

Marta Craveri

 

Subskrybuj Więcej informacji na ten temat