Europejska pamięć
o Gułagu
Chronologia wydarzeń 1943-1952
1943
Luty: Zakończona zwycięstwem bitwa o Stalingrad stanowi przełom w przebiegu drugiej wojny światowej.
Listopad: deportacja do Azji Środkowej około 69 tysięcy Karaczajów z Kaukazu. To była pierwsza masowa represja przeciw “narodom ukaranym”, oskarżonym o współpracę z hitlerowskim najeźdzcą i wysiedleniu ich w całości z ojczystych stron. Odebrano tym narodom autonomię (Region Autonomiczny Karaczajów, Republika Kabardyno-Bałkarii, Republika Czeczenii-Inguszetii, Kałmucka ASSR).
Grudzień: deportacja do Azji Środkowej około 92 tysięcy Kałmuków kaukaskich.
1944 r.
Luty: deportacja około 387 tysięcy Czeczenów, 91 tysięcy Inguszów i 37 tysięcy Bałkarów z Kaukazu Północnego.
Listopad: deportacja z Gruzji około 92 tysięcy Turków Meschetyjskich, Kurdów i Hemşinli.
Maj: deportacja około 187 tysięcy Tatarów, 22 tysięcy Bułgarów i Ormian krymskich, 40 tysięcy Greków krymskich, Gruzinów, Ormian i z regionu Krasnodarski Kraj i z Rostowa.
30 lipca: Stalin wydaje rozkaz rozbrojenia trzech dywizji AK, uczestniczących w akcji “Burza”, nakazuje aresztowania i deportację żołnierzy i oficerów polskich Armii Krajowej (AK) w głąb Rosji
Grudzień: deportacja około 110 tysięcy ludności niemieckojęzycznej (tzw.Volksdeutsche) zamieszkującej na Węgrzech, w Rumunii, Bułgarii I w Jugosławii.
Zima 1944 r. – czerwiec 1945 r.
W Rusi Podkarpackiej zostają aresztowani członkowie partii rolnej i partii węgierskiej, emigranci rosyjscy z lat dwudziestych, nacjonaliści ukraińscy i białoruscy, Czesi i Słowacy, którzy przeciwstawiali się przyłączeniu Zakarpacia do ZSRR.
Okres od wiosny 1944 r. do roku 1951
Aresztowanie i deportacja setek tysięcy kolaborantów (lub domniemanych), członków Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), kombatantów Ukraińskiej Armii Powstańczej UPA, białoruskich partyzantów, przeciwników sowietyzacji z krajów bałtyckich, faktycznych lub fałszywie oskarżonych, uczestników walki zbrojnej z okupantem sowieckim. Natomiast rodziny opozycjonistów z Ukrainy i z krajów bałtyckich, których Sowieci nazywali “bandytami” zostały zesłane na przymusowe osiedlenie na Syberię i Daleką Północ.
1945 r.
Styczeń: deportacja około 70 tysięcy Sasów siedmiogrodzkich i Szwabów dunajskich (niemieckojęzycznych Rumunów) z Transylwanii południowej do zagłębia węglowego – Donbasu i do innych zagłębi przemysłowych na Ukrainie.
Wiosna: deportacja około 100 tysięcy Słowaków; część z nich jest przymusowo wysiedlana i wywożona do ZSRR, zwłaszcza do Donieckiego Zagłębia Węglowego – Donbas w celu wykorzystania ich siły roboczej przy odbudowie gospodarczej. Inni są skazani jako „przestępcy wojenni” walczący u boku Niemców, Węgrzy lub Słowacy (Słowacja wykorzystała dominację III Rzeszy i ogłosiła niepodległość w 1939 r.).
Kwiecień: w kilka dni po wyzwoleniu Czechosłowacji przez Armię Czerwoną do 1948 r., z rozkazu NKWD zatrzymano i deportowano w głąb ZSRR emigrantów rosyjskich, którzy w latach 1920 -1930 uciekali przed bolszewickim reżimem. Były to głównie osoby należące do elity kulturalnej, politycznej i ekonomicznej (inżynierowie, prawnicy, dziennikarze, pisarze, tłumacze, oficerowie, profesorowie, dyplomaci, handlowcy).
Od kwietnia 1945 r. – deportacja około 800 tysięcy osób (w tym 500 tysięcy Niemców) z krajów okupowanych przez Armię Czerwoną tytułem wojennych rozliczeń.
8-9 maja 1945 r.: kapitulacja Niemiec. Armia Czerwona okupuje część terytorium Niemiec oraz krajów Europy Wschodniej.
Wiosna-lato: deportacja volksdeutschów z terenów Litwy
W Europie Środkowo-Wschodniej wśród ofiar deportacji w głąb ZSRR znajdują osoby uznane za tzw. wrogi element, stanowiące potencjalne zagrożenie dla procesu przemian ustrojowych dokonujących się pod dyktando Związku Radzieckiego.
1948 r.
Maj: NKWD rozpoczęło operację masowych wysiedleń ludności o kryptonimie „Wiosna” związaną z kolektywizacją gospodarstw rolnych na Litwie. 40 tysięcy chłopów, w tym 11 tysięcy dzieci wysiedlono do wiosek w Krasnojarskim Kraju, obwodu Irkuckiego i do Burjatii.
1949 r.
Marzec: w krajach nadbałtyckich masowe deportacje głównie ludności wiejskiej.
Z Litwy w ramach operacji o kryptonimie ,,Priboj” (,,fala”) wywieziono na Syberię około 30 tysięcy osób, blisko 9 tysięcy rodzin litewskich (6.817 rodzin tzw. kułaków i 1.948 rodzin tzw. bandytów i nacjonalistów).
Kwiecień: taka sama operacja deportacji ma miejsce w Mołdawii
Maj: deportacja Greków z Gruzji do Kazachstanu i Uzbekistanu
1951: Od czerwca 1949 r. do sierpnia 1952 r. kolejne fale deportacji mają miejsce w krajach nadbałtyckich. Na jesieni przeprowadzono na Litwie specjalną masową operację pod kryptonimem „Jesień”wymierzoną przeciwko chłopom, którzy odmawiali przyłączania się do kołchozów. Ponad 16 tysięcy osób, w tym 5 tysięcy dzieci zostało zesłanych do Krasnojarskiego Kraju.
Alain Blum et Marta Craveri